
Ołtarz główny to centralny element wyposażenia kościoła, usytuowany w prezbiterium. Składa się z mensy (stołu ofiarnego), nastawy ołtarzowej (retabulum) i predelli (podstawy). Mensa ma płytę ołtarzową z relikwiami. Nastawa może być jedno- lub wielokondygnacyjna, często z obrazami lub rzeźbami. Zwieńczenie nastawy (szczyt) często zdobią dekoracyjne elementy. W ołtarzu wyróżnia się też antepedium – dekoracyjną osłonę mensy od strony wiernych.
Ołtarz główny stanowi centralne miejsce każdej świątyni, będąc dominantą przestrzeni sakralneji sercem liturgicznym kościoła. Jego konstrukcja opiera się na wielowiekowej tradycji i bardzo dokładnie określonych zasadach liturgicznych. Najważniejszym elementem jest mensa – kamienny blat spoczywający na podporach lub jednym filarze. W przestrzeni prezbiterium ołtarz musi być widoczny z każdego miejsca i odpowiednio wyeksponowany – często stosuje się podwyższenie w formie stopni (suppedaneum). Tradycyjnie w mensę wmurowana jest portatyl mający relikwie świętych, co stanowi nawiązanie do pierwotnej tradycji sprawowania Eucharystii na grobach męczenników. Jak ważna jest symbolika materiałów używanych do budowy ołtarza? Zgodnie z przepisami liturgicznymi, mensa musi być wykonana z naturalnego kamienia, choć dopuszcza się także inne „godne, trwałe i odpowiednio obrobione materiały” (zgodnie z normami przyjętymi przez Konferencję Episkopatu).
Retabulum stanowi nastawę ołtarzową – wertykalną strukturę wznoszącą się ponad mensą, która może przybierać różnorodne formy architektoniczne. Właśnie w tej części występuje największa różnorodność stylów i rozwiązań artystycznych. Najważniejszym elementem kompozycyjnym retabulum jest predella – cokół dźwigający zasadniczą część nastawy. Powyżej znajduje się pole główne, które może mać obraz, płaskorzeźbę lub figurę – najczęściej przedstawiające patrona świątyni lub scenę z życia Chrystusa. W bardziej rozbudowanych realizacjach spotyka się konstrukcje wielokondygnacyjne z polami bocznymi i zwieńczeniem.
Techniczne aspekty konstrukcji ołtarza
- Stabilna konstrukcja nośna z kamienia lub cegły
- System mocowania elementów dekoracyjnych
- Instalacja oświetlenia liturgicznego
- Przestrzeń na tabernakulum
Proces wznoszenia ołtarza głównego wymaga szczególnej precyzji i koordynacji wielu specjalistów: Rozpoczyna się od przygotowania fundamentów i konstrukcji nośnej, przez montaż mensy, aż po instalację retabulum. Dla ołtarzy historycznych podstawowe znaczenie ma właściwa konserwacja i dbałość o zachowanie oryginalnej substancji zabytkowej. Materiały wykorzystywane do budowy muszą spełniać surowe wymogi jakościowe – dotyczy to także kamienia na mensęi drewna używanego do wykonania nastawy.

Symbolika i ergonomika
Każdy element ołtarza ma swoje znaczenie symboliczne i ergonomiczne : od orientacji względem stron świata, przez program ikonograficzny, aż po detale zdobnicze.
Na przestrzeni wieków wykształciło się wiele typów ołtarzy głównych: szafiaste, architektoniczne, baldachimowe czy też ołtarze w formie tryptyków. Aktualnie realizacje często wyróżniają się minimalizmem i geometryczną prostotą, choć nadal muszą spełniać wszystkie wymogi liturgiczne. W projektowaniu należy uwzględnić takie aspekty jak: akustyka przestrzeni prezbiterium, oświetlenie naturalne i sztuczne oraz ergonomia sprawowania liturgii. Ważne jest też zachowanie odpowiednich proporcji względem całej przestrzeni sakralnej.
Najważniejsze elementy ołtarza głównego – poznaj jego budowę i znaczenie

Retabulum stanowi najważniejszą część nastawy ołtarzowej, które często jest bogato zdobione i podzielone na parę kondygnacji. W centralnej części znajduje się przeważnie obraz lub rzeźba przedstawiająca patrona świątyni lub scenę z życia Chrystusa. Predella, będąca podstawą nastawy ołtarzowej, może mać dodatkowe przedstawienia świętych lub sceny biblijne. Zwieńczenie ołtarza, nazywane też szczytowym elementem nastawy, często przybiera formę dekoracyjnego ornamentu architektonicznego.
Mensa ołtarzowa, czyli stół ofiarny, to miejsce sprawowania najświętszej ofiary. Na mensie znajduje się tabernakulum, w którym przechowywane są konsekrowane hostie. Antepedium, czyli frontowa dekoracja mensy, może być wykonane z różnych materiałów i bogato zdobione.
Po bokach ołtarza często umieszcza się rzeźby świętych lub aniołów, które tworzą program ikonograficzny całości. W barokowych ołtarzach szczególnie ciekawe były kolumny korynckie i splecione ze sobą ornamenty roślinne, tworzące dynamiczną i bogatą kompozycję. Całość konstrukcji wspiera się na stopniach, które symbolicznie prowadzą wiernych ku sacrum.
Gotycka architektura sakralna: Retabulum ołtarzowe jako wyraz średniowiecznej maestrii
Retabulum ołtarzowe stanowi ważny element wyposażenia kościoła, umieszczany na mensie ołtarzowej. W swojej konstrukcji ma szereg charakterystycznych elementów, które tworzą harmonijną całość architektoniczną. Do najważniejszych elementów konstrukcyjnych należą predella będąca podstawą, nastawa główna z centralną częścią zwaną korpusem oraz zwieńczenie. Struktura retabulum jest zazwyczaj symetryczna i hierarchiczna, z dominującą częścią środkową.
- Predella – podstawa retabulum
- Korpus główny – centralna część
- Kwatery boczne
- Zwieńczenie
- Pinakle dekoracyjne
- Fiale architektoniczne
- Maswerki ażurowe
Detale architektoniczne, takie jak wimpergi, sterczyny i rzędy małych kolumienek, nadają całości lekkości i strzelistości. Elementy te często były bogato złocone i polichromowane, tworząc imponującą oprawę dla scen religijnych.
Technologia średniowiecznych zawiasów w retabulach skrzydłowych
Szczególnym aspektem konstrukcji retabulów były systemy zawiasów umożliwiające zamykanie i otwieranie skrzydeł. Stosowano specjalne metalowe okucia, często wykonywane przez lokalnych kowali, którzy musieli wykazać się niezwykłą precyzją w ich wykonaniu.
Barokowe perły sacrum – jakich materiałów użyto w dawnych ołtarzach?
W budownictwie ołtarzy barokowych dominowały dwa podstawowe materiały: drewno i kamień. Drewno było najczęściej wybieranym budulcem ze względu na łatwość obróbki i niższe koszty. Najchętniej wykorzystywano drewno dębowe i lipowe, które charakteryzowało się odpowiednią twardością i trwałością. Do wykonywania dekoracji snycerskich używano głównie drewna lipowego, które dawało się łatwo rzeźbić i formować w skomplikowane ornamenty.
Z kamieni naturalnych stosowano przede wszystkim marmur i alabaster, które nadawały ołtarzom monumentalny charakter i podkreślały ich prestiż. Często wykorzystywano też piaskowiec, który był relatywnie tani i łatwy w obróbce.
W najbogatszych świątyniach pojawiały się elementy wykonane ze szlachetnych metali, głównie srebra i złota, które stosowano do zdobień i detali. Powierzchnie drewnianych elementów często pokrywano polichromią lub złoceniami, używając do tego specjalnych farb temperowych i płatków złota. Nierzadko łączono różne materiały w jednym ołtarzu, tworząc efektowne kompozycje.